تقویت ارادهتقویت اراده، آن‌قدر مهم است که گفته شده، خواستن، توانستن است، یعنی این‌که اگر کسی علاقمند به انجام کاری باشد در مقابل سختی‌ها و مشقت‌های آن مقاومت می‌کند. فهرست مندرجات۲ - نقش همّت و اراده در زندگی ۳ - راه‌کارهای تقویت اراده ۳.۱ - شناخت توانی‌ها ۳.۲ - مشخص بودن هدف ۳.۳ - تصمیم‌گیری ۳.۴ - استواری و پایداری در تصمیم ۳.۵ - تمرکز بخشیدن به کارها ۳.۶ - تلقین ۳.۷ - مطالعه احادیث ۳.۸ - آگاهی و شناخت ۳.۹ - تمرین و پرورش روح و روان ۳.۱۰ - تنظیم جسم ۳.۱۱ - تنظیم خواب ۳.۱۲ - تغییر ارادی افکار ۳.۱۳ - تمرین تنش‌زدائی ۳.۱۴ - پرهیز از عادات بد ۳.۱۵ - کسب آرامش ۳.۱۶ - استعانت از عبادات ۳.۱۷ - ریشه‌یابی ضعف اراده ۳.۱۸ - استفاده از قرارداد مشروط ۳.۱۹ - پرهیز از کلمه بعداً ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - مقدمهخواستن و همّت و اراده، آن‌قدر مهم است که گفته شده، خواستن، توانستن است، یعنی این‌که اگر کسی علاقمند به انجام کاری باشد در مقابل سختی‌ها و مشقت‌های آن مقاومت می‌کند، پس گویا که از همین الان به مقصد و مقصودش رسیده است. یا در اشعار می‌خوانیم: همّت بلند دار که مردان روزگار از همّت بلند به جائی رسیده‌اند همّت اگر سلسله جنبان شود مور تواند که سلیمان شود. ۲ - نقش همّت و اراده در زندگیهر کس به جائی رسیده (چه مقامات معنوی، چه مادی) از شاهرا همّت و اراده قوی رسیده است. دانشمندان، ره‌آوردهای علمی خود را نتیجه نیروی اراده می‌دانند. مرتاض‌های هندی که به قدرت‌های عجیبی دست یافته‌اند و در مکتب یوگائیسم در ورزش، آثار چشم‌گیر داشته‌اند و صاحبان کرامت که به مقامات والای معنوی و انسانی رسیده‌اند همه و همه اهمیت آن را گوشزد کرده‌اند، هر‌چند که در مسیر حرکت و مقصد و هدف با هم تفاوت دارند. امروزه روان‌شناسان برای این‌که بیماری روانی را از چنگ بیماری‌هایی مثل پریشانی فکر، وسوسه، عدم تمرکز فکر و توجه، ضعف حافظه، افسردگی، کینه، غم و...نجات دهند، سعی دارند نیروی اراده و همّت را در آن‌ها تقویت نمایند. [۱]
آل‌اسحاق خوئینی، محمّد، اسلام و روانشناسی، چ صدر، ۱۳۶۹، ج۱، ص۳۸۴.
خودسازی و جهاد با نفس که جهاد اکبر معرفی شده است، در پرتو نیروی اراده حاصل می‌گردد. در میدان جهاد و رزم حقیقت، شجاعت همان اراده و همّت پولادین است. با این‌حال انسان عاقل همّت خود را صرف آخرت می‌کند تا هم در دنیا و هم در آخرت به لذت و کمال مطلوب و پایدار برسد.داشتن اراده قوی در تمامی مراحل زندگی نقشی اساسی در تعیین سرنوشت، هویت‌یابی و کمال و سعادت انسان دارد، روان‌شناسان معتقدند که اراده مظهر شخصیت انسان است. [۲]
رشید‌پور، مجید، چگونه باید بود، انجمن اولیاء و مربیان، چاپ دوم، ۱۳۶۹، ص۱۴.
اگر فردی اراده قوی داشته باشد، شخصیت او در نظر دیگران شخصیت استوار و شکست‌ناپذیر بوده و در تحولات و طوفان‌های زندگی دچار تزلزل و شکست نخواهد شد.۳ - راه‌کارهای تقویت ارادهبرای این‌که بتوانید اراده قوی داشته باشید و برنامه‌هائی را که مد نظر دارید به اجرا در آورید، برنامه‌ای که در ذیل معرفی می‌شود اجرا نمایید: ۳.۱ - شناخت توانیهاتواناییهای بالفعل و بالقوه خود را بشناسید؛ موقعیت خانوادگی، اجتماعی، شغلی، وضعیت جسمانی و حالات روانی و به طور کلی شرایط زندگی و شخصیت خویش را به دقت مورد ارزیابی و مطالعه قرار دهید. ۳.۲ - مشخص بودن هدفهدفهای دراز‌مدت خود را مشخص کنید؛ از خود بپرسید: می‌خواهم چه نوع زندگی داشته باشم؟ دوست دارید زندگی شما در ده سال آینده چگونه باشد؟ زندگی خانوادگی، اجتماعی، هدف‌های شغلی و علاقه‌مندی‌های خود را مورد توجه قرار دهید. هدف‌های فرعی و کوتاه‌مدت را نیز تعیین کنید؛ اگر هدف دراز‌مدت را بدون هدف‌های فرعی یا جزیی‌تر انتخاب کنید، نمی‌توانید تصمیم بگیرید و لذا ناامید می‌شوید. وقتی اهداف جزیی و فرعی شما مشخص شد، به ترتیب اولویت به آن‌ها بپردازید، پس از مدتی وقتی شاهد پیشرفت خود بودید، انگیزه در شما ایجاد می‌شود که برنامه خویش را ادامه دهید، و با این روش می‌توانید هم اراده قوی داشته باشید و هم اراده خویش را تقویت کنید. اگر اهداف جزیی را در نظر نگیرید، نمی‌دانید که کار را از کجا شروع کنید، لذا هیچ‌وقت نمی‌توانید تصمیم بگیرید که آن کار را شروع کنید و به مرور زمان اراده شما نسبت به آن کار از بین می‌رود. ۳.۳ - تصمیمگیریپس از آن‌که اهداف و توانمندی‌های خویش را مورد مقایسه و ارزیابی قرار دادید، و برنامه‌ای را در نظر گرفتید که شما را به اهدافتان نزدیک می‌کند، در اجرای آن تصمیم و قاطعیت داشته باشید. برخی از افراد، در اتخاذ تصمیم، دچار وسواس و تردید می‌گردند، در نتیجه این‌گونه افراد دچار وسوسه و خیالات واهی شده از گرفتن تصمیم که یکی از مقدمات اراده است، باز می‌مانند. در برابر این عده، گروه دیگری وجود دارند که دچار شتابزدگی در تصمیم هستند، این اشخاص در اتخاذ هر نوع تصمیمی بی‌مطالعه و دقت و بدون تعیین اهداف و شناخت توانمندی‌های خود، فوراً تصمیم می‌گیرند، زود اراده کرده و زود هم پشیمان می‌شوند، عیب این عده این است‌که گیج و بی‌فکر بوده هیچ نوع تفکر و تاملی در کارشان وجود ندارد. علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «به فکر و تامل خو کن، زیرا تو را از گمراهی نجات داده، کردار و رفتارت را سامان می‌بخشد.» [۳]
در آمدی بر غررالحکم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۳، ج۴، ص۲۹۴.
در مورد دیگر می‌فرماید: «شتاب کننده در کارها خطا می‌کند، گرچه زمام آن‌کار به دست او باشد.» [۴]
در آمدی بر غررالحکم، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۳، ج۱، ص۳۲۱.
پس یکی از گام‌های اساسی در داشتن اراده قوی و موقعیت در زندگی این است‌که انسان در ابتدای هر کار تفکر و تامل کند، اهداف خویش را معین کند، توانایی‌هایش را با دید واقع‌بینانه شناسایی نماید و آن‌گاه بدون تردید و وسواس بیش از حدّ، تصمیم گیری کند. البته باید توجه داشت که: چه بسا خود فرد به تنهایی نتواند اهداف و توانایی‌های خود را بشناسد، در این صورت می‌بایست از پدر و مادر، افراد با تجربه و متخصص مشورت بگیرید. ۳.۴ - استواری و پایداری در تصمیمیکی از مراحل اساسی دست‌یابی به اراده قوی، استواری و پایداری در تصمیم است، سعی کنید در هر کاری که تصمیم می‌گیرید پایدار باشید؛ البته این نیاز به تمرین دارد. ابتدا از کارهای کوچک و جزیی شروع نمایید، مثلاً تصمیم بگیرید در طول یک هفته هر روز مسیری را که چندان طولانی هم نیست، پیاده بروید. ۳.۵ - تمرکز بخشیدن به کارهایکی از اموری که در تقویت اراده مؤثر است؛ تمرکز بخشیدن به فعالیت‌های گوناگون زندگی است، باید از پراکنده کاری‌هایی که موجب به هدر رفتن نیروهای شما می‌شود جداً بپرهیزید. ۳.۶ - تلقینشیوه دیگری که در تقویت و استحکام اراده مؤثر است؛ تلقین به نفس است، به خود تلقین نمایید که اراده و توان این کار را دارید، در این صورت شکست مفهومی ندارد. [۵]
پل زاکو، غلبه بر کم‌رویی، ترجمه: حسین بنی‌احمد، ققنوس، چاپ سوم، ۱۳۸۰، فصل پنجم (اراده استوار).
توجه به فوائد همّت و اراده بالا (در دنیا و آخرت) و توجه به ضررهای دنیوی و اخروی قدرت اراده. ۳.۷ - مطالعه احادیثمطالعه احادیثی که همّت بالا را ستوده‌اند و مطالعه زندگی افراد موفقی که با همّت بالا به مراتب والائی رسیده‌اند. و دیگر این‌که بدانیم که همّت بالا از هوش و عقل قوی، کارآمدتر است. کما این‌که این امر در زندگی بیشتر افراد برجسته مشخص است. [۶]
شرفی، محمد‌رضا، دنیای نوجوان، انتشارات تربیت، چاپ چهارم، ۱۳۷۶، ص۲۵۰ به بعد.
۳.۸ - آگاهی و شناختبین همّت و یادگیری و آگاهی همبستگی بالایی وجود دارد. مثلاً فردی که می‌داند که سعادت او در انجام دستورات الهی است، بیشتر از کسی که کورکورانه اعمال عبادی انجام می‌هد. در مقابل مشقات و سختی‌های آن ایستادگی می‌کند. یا بچه‌ای که نمی‌داند که چرا در زمین کشاورزی باید کار کند، کمتر از پدرش برای امرار معاش و...زحمت می‌کشد. پس با یادگیری و آگاهی باید انگیزه را بالا برد که موتور پیشرفت و حرکت در کارهاست. ۳.۹ - تمرین و پرورش روح و روانهمانگونه که تمرین باعث رشد و تقویت اندام جسمانی می‌شود. با پرورش روح و تمرین اراده می‌توانیم آن را تقویت نمائیم. [۷]
مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، انتشارات صدر، ص۳۲۰.
البته ناگفته نماند که پرورش جسم و روح با هم بسیار مفید و کارآمدتر است، چرا‌که این دو بر هم اثر می‌گذارند. [۸]
جمعی از نویسندگان، روانشانسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ مهر، جاول، ص۲۵۶، با کمی تغییر.
۳.۱۰ - تنظیم جسمالف. اهمیت تغذیه، حذف خوراکی‌های مسموم که باعث کار پر‌مشقت درونی بدن می‌شوند که مستلزم صرف نیروی عصبی زیادی است. چون اکثر شکست‌های اراده ناشی از کمی تولید نیروی عصبی است. (غذای مسموم مثل سیراب و شیردان، کله پاچه، گوشت‌های پرچرب، کنسروها، شیرینی‌های خامه دار و شکلات زیاد. مواد غذایی توصیه شده مثل: سبزی تازه، پنیر سفید، خیار، کاهو، شلغم، هویج، برنج، سیب‌زمینی، اسفناج، میوه‌های خام و پخته.) ب. اهمیت ورزش: با ارتباطی که روح و جسم با هم دارند و اثراتی که در‌هم دارند، با تقویت جسم و ورزیدگی آن، روح و روان آدمی نیز تقویت می‌یابد. ورزش باعث پاکسازی خون و اکسیژن‌دهی کافی به آن است. برای تقویت اراده ورزش‌هایی که به تمرکز بیشتر نیازمندند مثل ورزش یوگا و....سودمندترند. ج. دوش آب نسبتاً سرد (اگر حساس هستید، این امر باید تدریجی صورت گیرد یعنی آهسته آهسته دمای آب کمتر شود) این دوش باعث تحریک محرک‌های محیطی و تنظیم کارکرد عروق می‌شود. ۳.۱۱ - تنظیم خواببا خواب مناسب توانائی برای اندیشیدن، احساس و عمل کردن به حداکثر میرسد و فقدان برنامه صحیح خواب سبب فرسوده شدن انسان می‌شود. افراط و تفریط در میزان خواب هردو مضر است. ۳.۱۲ - تغییر ارادی افکارتمرکز روی یک شیء که کمتر به آن انس داریم، هرگاه فکر از آن شیء فرار کرد، دوباره با تمرکز به آن شیء فکر را مهار کنیم، این‌کار باید طوری صورت گیرد که فکر تنها به آن مشغول شود، هرگاه احساس خستگی کردید، کمی استراحت کنید، بعد دوباره شروع کنید. این تمرین بهتر است، هر روز و در ساعت مخصوص و جای کم سر‌و‌صدا صورت گیرد، و مدت آن ده دقیقه باشد بهتر است صبح و شب قبل از خواب صورت گیرد. ۳.۱۳ - تمرین تنشزدائیتنشزدائی به معنی استراحت تنها نیست. مثلاً صبح‌ها یک ساعت زودتر از خواب برخاستن، در بوستانی نشستن یا به راهپیمایی در جاده‌ای خلوت پرداختن و به مغز خود استراحت دادن و همچنین بررسی وضع خود به طور گاه‌به‌گاه: اصلاح خطاهای گذشته، توجه به عواقب ناراحت کننده اشتباهات و عواقب تکرار آن. ۳.۱۴ - پرهیز از عادات بدچرا که کسب آن آسان است، ولی نجات از آن بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن است. پس باید از ابتدای راهی که به آن ختم می‌شود، مسیر خودمان را عوض کنیم، مواد مخدر، دوستان ناباب. ۳.۱۵ - کسب آرامشخشم، عصبانیت، پریشانی تاثیرات زیان‌بخشی دارند و در واقع زالوهای حقیقی نیروی عصبی ما هستند که بستر شکست و سستی اراده می‌باشند. با آرامش می‌توانیم از این زیانها مصون باشیم، برخی از راه‌های آرامش: ۱- باعث تضعیف هیجان‌های نامطلوب می‌شود. ۲- تاکید مثبت: استفاده از جملات مثبت تاکیدی، مثل من آرام و آسوده‌ام، اراده من قوی است و تکرار این جملات چون مغز این جملات را می‌گیرد و در ناخودآگاه تبدیل به باور می‌کند. ۳- عادت به مقاومت: همیشه توجه داشته باشیم که قطرات پی‌در‌پی آب می‌تواند سنگ محکم را سوراخ کند. ۴- تاثیر دوستان: از افراد و دوستانی که افکار منفی القاء می‌کنند، دوری کنید و با افراد بلند همّت ارتباط نزدیک داشته باشید. ۳.۱۶ - استعانت از عباداتمهمترین راه تقویت و همّت و اراده، عبادات هستند، عباداتی که از طرف خداوند حکیم و بی‌نیاز و دلسوز برای ما واجب شده است و هدفی والاتر از تقویت همّت و اراده دارند و انسان با انجام آن به مقام قرب الهی میرسد. اگر در نماز، روزه و...دقت کنیم لحظه لحظه آن را یک تمرین اراده و همّت می‌یابیم و این هوسبازها و افراد ضعیف النفس و اراده هستندکه نمی‌توانند مثلاً روزه بگیرند و بهانه‌های واهی و مختلف می‌گیرند. در واقع با تقوا و تزکیه نفس قدرت تسلط بر نفس و مالکیت نفس بالا می‌رود و این یعنی همان اراده و بر عکس گناهان مثل اسب چموش صاحب خود را به هر طرف می‌برد. [۹]
جمعی ازنویسندگان، روانشانسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، چاپ مهر، جاول، ص۲۵۵، با کمی تغییر.
۳.۱۷ - ریشه‌یابی ضعف ارادهمهمترین راه تقویت همّت و اراده این است که ضعف و اراده خود را ریشه‌یابی کنیم. گاهی مواقع این بی‌ارادگی نوعی بیماری است (مثل وسواس‌هایی که با دارو درمان می‌پذیرد) گاهی بی‌ارادگی به خاطر غرق شدن در لذت نامشروع و حتی مشروع دنیایی است، گاهی از محیط به انسان سرایت می‌کند (در محیطی زندگی می‌کند که افراد آن اراده و همّت‌پایینی دارند) و گاهی منشا ارثی دارد؛ مثل برخی از بیماران روانی و گاهی دو یا چند عامل باعث این امر شده‌اند که مشاوره‌های اخلاقی روانشناسی و پزشکی می‌تواند راه‌گشا باشد. اعتماد به نفس داشته باشید. خود را بشناسید و به توانایی‌های خود ایمان بیاورید.همچنین برای تمرین همّت بالا و اراده قوی حتماً از مراحل پایین شروع کنید. بلند پروازی در ابتدا می‌تواند باعث دلسردی و یاس شود. ۳.۱۸ - استفاده از قرارداد مشروطبرای تقویت اراده می‌توان از قرارداد مشروط مثل نذر، عهد و پیمان، استفاده کنید. [۱۰]
آل‌اسحاق خوئینی، محمّد، اسلام و روانشناسی، چ صدر، ۱۳۶۹، ج۱، ص۳۸۴.
مثلاً با کسی که برای شما خیلی محترم است، مطرح کنید که من باید این کار را انجام دهم و شما چون میدانید که نمی‌توانید از سخن خودتان نزد او برگردید، مجبور به انجام آن کار می‌شوید یا نذر کنید که اگر من فلان کار را انجام ندادم، باید این قدر پول به فلان فقیر یا مکان مقدس بدهم و یا مبغلی پول نزد کسی بگذارید. (پول یا چیزی که برای شما با ارزش است) بگوئید اگر این‌کار را نکردم این چیز برای شما.۳.۱۹ - پرهیز از کلمه بعداًحتماً از کلمه بعداً، بعداً این کار را می‌کنم، پرهیز کنید. مطمئن باشید بعداً به این زودی نمی‌آید. از همین حالای حالا استفاده کنید چون بعداً واقعاً دیر است. نکته ۱. توجه داشته باشید که امروزه بحث قدرت اراده بر خویش جزء ابتدائی‌ترین بحث‌های اراده است. از بحث‌های مهم اراده، بحث قدرت اراده فرد بر دیگری است که در این رابطه بحث‌های زیادی هم مطرح شده است (تلقین ذهنی، تله پاتی، هیپنوتیزم....) یعنی به فرد القاء می‌کنند که چنین‌کاری را انجام دهند مثلاً پزشک بیمار هیپنوتیزم شده خود را برای انجام عمل جراحی آرام می‌کند. [۱۱]
مقدمه‌ای بر نظریه‌های یادگیری، ترجمه دکتر علی‌اکبر سیف، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹، ص۱۳۹ (اقتباس).
نکته ۲. گفته روان‌شناسان: روان‌شناسان جدید اعتقاد دارند که هر‌اندیشه گرایش دارد که به عمل تبدیل شود و ضرب‌المثل قدیمی‌ها می‌گوید: هر چه از راه روح وارد شود از عضله‌ها خارج می‌شود، پس راه اندیشه با افکار بلند و همّت بالا را باز بگذارید. [۱۲]
مقدمه‌ای بر نظریه‌های یادگیری، ترجمه دکتر علی‌اکبر سیف، تهران، نشر دوران، ۱۳۷۹، ص۱۲۱، اقتباس
نکته۳: ایجاد انگیزه و علاقه قسمت عمده موفقیت در هر کاری است، بولوم در مثلثی بیان داشته که در هر کاری برای موفقیت نیاز به سه ضلع: «۱.شناخت، ۲. محبت و عاطفه، ۳. عمل و کار» دارد که نیمی از موفقیت در هر کاری مرهون علاقه و محبت است، محبت به خود کار، محبت به صاحب کار (شخصی، عمومی و...) محبت به همکاران و...دیگر این‌که باید متوجه باشیم که برای تقویت اراده، ما باید از مجموع راه‌کارها استفاده کنیم و کلی‌نگر باشیم و از سوئی باید دقت داشته باشیم که ظرفیت و استعداد و ذوق فرد در هر کاری مهم است، مثلاً همت بالا داشتن در آموزش ریاضی، برای کسی که استعداد ریاضی ندارد، نتیجه خوبی ندارد و چه بسا باعث افسردگی، یأس و....شود.ولی ممکن است همین فرد با همّت بالا در رشته مورد علاقه خود به درجه بالائی از آن رشته نائل آید. امّا چیزی که همه ظرفیت آن را دارند و از همه ما خواسته شده دوری از گناه و تزکیه و انجام واجبات الهی است. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تقویت اراده»، تاریخ بازیابی۹۵/۸/۱۸. |